Maand: juli 2024

De Emmastraat 5

door

Uit onderzoek van een bewoner bleek in welke volgorde de twee rijtjes uit 1908 aan de Emmastraat zijn gebouwd. Uit de bouwvergunningen kon dat niet opgemaakt worden, want die zijn niet bewaard gebleven. Alleen de bouwtekeningen zijn beschikbaar en ik heb ze dan ook hierbij geplaatst. Uit de kadastrale gegevens blijkt dat na 1-11 met de nummers 13-23 is begonnen. De grond voor de nummers 21 en 23 werd vanaf de bouwtekeningen het eerst verkocht aan twee particulieren. Degene die nummer 21 kocht wilde dat het huis wat breder werd dan gepland en kocht, net als die van 23, een extra strookje land achter het huis om er een schuurtje op te zetten. Een investeerder uit Antwerpen had het deel van het perceel waar 13-19 op zouden komen al gekocht. Deze huizen werden aanvankelijk eerst verhuurd. Hij kon voor nummer 19 ook nog een reepje grond extra kopen, maar achter 13-17 stonden de huizen in de Hendrikstraat al. Dat waren immers de oudste in de Oranjebuurt gebouwde woningen.

Boven het blog ziet u een foto die, gezien de vrouwenkleding nog uit de periode voor 1920 stamt, ik schat hem op ca 1915, waarop het rijtje uiterst links staat, met ernaast 1-11, de trapgevel van de bakker hoek Dubbeldamseweg-Rozenstraat en rechts 2-12.

Nummers 13-23

In ieder geval is zeker dat baas Hoek de rij heeft gebouwd. Deze keer is de symmetrie wat duidelijker dan in het eerste rijtje.

De bouwtekening van EMS 13-23 zoals hij in 1908 bij Baas Hoek is getekend

De beide hoekpanden (13 en 23) zijn gespiegeld en hebben een identiek hoektorentje en een warande onder een overstekend glazen en metalen dak. De buitenste van de vier panden ertussen (15 en 21) hebben dezelfde topgevels, maar de middelste twee (17-19) wijken een beetje van elkaar af. Wel hebben beide een datumsteen in de top; de linker ANNO en de rechter 1908. Ze behoren tot de weinige huizen in de wijk die een datum in de gevel hebben. We hebben in de Leliestraat de cijfers 1 – 9 – 0 – 1 gezien; dit is dus de tweede.

De jaarstenen in de topgevels van 17 en 19.

De gevelindelingen van de middelvier zijn verschillend op een speelse manier. Nummer 15 heeft een erker met tuindeuren en, volgens de tekening, een balkonnetje erop met ook weer een kleinere erker erboven. Die is weg, de dubbele deuren en hun zijramen zitten gewoon in de gevel en het balkon heeft de breedte van de erker. De tuindeuren zijn inmiddels ramen geworden.

Nummer 17 had een kamerbrede warande met een balkon erop, maar die is ook verdwenen en het rond lopende balkon steunt nu op ijzeren consoles. De tuindeuren zijn hier nog wel aanwezig.

De rij in januari 2021

Nummer 19 had en heeft nog een uitgebouwde serre met tuindeuren en trapvormige zijwangen. Het balkonhek is er ook nog, maar wel in een modernere vorm.

Nummer 21 bezit een breed uitgebouwde erker met tuindeuren, met erop een klein balkon waar ook weer een smallere open erker opuit kwam. Die is er nog helemaal.

Alle voordeuren, behalve de twee buitenste, waren verschillend. Voor zover ik weet zijn alle deuren vervangen, maar de één (17)  en de twee (21) smalle zijramen naast de deuren zijn er nog wel. Ook nu  zit er op de begane grond nog veel glas-in-lood in de bovenramen.

De plattegronden van de verdiepingen van de rij, met aangegeven de dienstbodenkamers (1908)

Dit is de rij die op de plattegronden van de etages boven de wat uitspringende keuken een diensbodenkamer laat ziet. Men hield hier dus aanvankelijk inwonend personeel. Maar op een wat latere tekening van nr 23 is het al een logeerkamer.

Op de plattegrond van de rij is te zien dat 13-17 minstens een halve meter korter zijn dan de andere drie huizen vanwege het gebrek aan ruimte door de bebouwing van de Hendrikstraat. De bijgekochte reepjes grond achter 19 en 21 maakte wat langere uitbouwen mogelijk dan bij 23. Wat in deze rij ook opvalt is dat nummer 21 inderdaad wat breder is dan de andere vijf panden, maar in de praktijk is dat wel 54 cm.

Foto Henk Veenstra, Merwesteyn, 1972-73

Vanuit nummer 21 werd in 1958 het weekblad Merwesteyn opgericht door de familie Elzerman. Later werd het kantoor op nummer 23 gevestigd. Nu nog is er op de verdieping een verbinding tussen beide panden. Ergens rond 1972-73 maakte persfotograaf Henk Veenstra deze foto van de grote groep jonge krantenbezorgers voor nrs. 21 en 23.

Wordt vervolgd

Naar boven

De Emmastraat 4

door

Nummer 9

Aan dit pand is het meeste veranderd en het is er daardoor niet op vooruit gegaan. Op de daklijst zijn twee van de vier pilaartjes met bollen erop verdwenen en daardoor ook het smeedijzeren hekwerk daartussen. Het is trouwens de vraag het ontworpen hekwerk ooit geplaatst is, want de bouwtekening uit 1962 geeft aan dat dit in  die tijd eerder een gemetseld bogenrijtje was. Waarschijnlijk is het weggehaald omdat de gevel net als bij nummer 3 het gewicht niet kon dragen. Het hekwerk op het balkon is ook weg, maar wie weet was dat ook nooit geplaatst en was er een andere balustrade aanwezig.

Bouwtekening uit 1962 waarop de aanpassing van de daklijst is getekend

De modernisering heeft ervoor gezorgd dat de roedeverdeling in de ramen en balkondeuren op de verdieping niet meer past in de periodestijl. Bovendien is hij veel te nadrukkelijk aanwezig. Oorspronkelijk had dit huis een open warande, maar al snel na de bouw is die als serre bij de woonkamer getrokken. Dat was in 1912 en het werk werd uitgevoerd door Daniël Goudswaard uit Westmaas. De eigenaar destijds was de zwager van Daniël, Dirk Willem Gravendeel uit Klaaswaal. Die woonde in die tijd om de hoek aan de Dubbeldamseweg 69 (nu 111-113).

Detail van de bouwtekening uit 1912 van de serre-gevel van nummer 9 door Daniël Goudswaard

Er is daarna nog nog een wijziging geweest, want zoals het in 1912 werd getekend is het niet meer. De ramen van nu hebben geen middenstijl meer, de panelen onder de ramen – ook in de deuren – zijn verdwenen. De bovenramen hadden gebogen bovenkanten en waren gevuld met glas-in-lood (staat ook geschreven in het derde bovenraam van links), maar vast niet die fantasieloze vierkante ruitjes zoals nu. Die ruitjes vloeken trouwens in hun verhouding met de roedeverdeling op de verdieping. Wat wel bewaard is zijn de vier gietijzeren zuiltjes van de warande, die nog steeds het balkon steunen.

De mooie dubbele voordeuren en bovenlichten zijn vervangen door een soort fantasy-vormgeving die in de verte wat aan Disney doet denken. Volgens omwonenden was die het werk van een vroegere bewoner die scheepstimmerman was. Wat het nodige verklaart. Er is een barokkige luifel boven aangebracht met even fantastisch houtsnijwerk dat niets te maken heeft met 1907. Kortom: het een is eclectisch geheel dat nauwelijks past in dit rijtje in de Emmastraat. Ik zal het maar niet hebben over de grijsbetegelde ‘voortuin’ (dank Alain Mahieu voor de aanvullingen).

Mijn reconstructie van nummer 9 gedurende 1907-1912

Ik heb de vrijheid genomen dit pand te reconstrueren in de oudste versie, dus voor de serre werd gebouwd. De oorspronkelijke kleuren zijn niet bekend, dus die heb ik gegokt.

Nummer 11

Dit huis is het spiegelbeeld van nummer 1, maar natuurlijk zonder het dak. De daklijst is nog compleet, het lijstje boven de zijtravee is zelfs nog wat meer gedetailleerd. De ramen en deuren op de verdieping lijken vervangen en de roedeverdeling is tamelijk modern. Het glas-in-lood ziet er eerder uit als jaren 20-30 art deco dan jugendstil. En dat geldt ook voor die in de erker en boven de voordeur. Die deur is ook niet origineel meer en de zijramen zijn nu duidelijk minder smal dan op de tekening. Het balkonhek is net als in nummer 1 minder decoratief geworden.

Ook de zijgevel is vergelijkbaar met de originele van nummer 1, voor de winkel erin kwam.

U ziet dat in ieder geval dit rijtje van de Emmastraat niet onbeschadigd de 117 jaar van zijn bestaan is doorgekomen. De redenen van de meeste aanpassingen zijn waarschijnlijk ingegeven doordat baas Hoek de pilaartjes op de daklijsten te zwaar heeft gemaakt, waardoor de gevels te veel te verduren hadden. De gemiddelde voorbijganger zal de aanpassingen niet echt opmerken, want die weet niet wat het oorspronkelijke plan was. De kenner (en wie weet: de bewoner/eigenaar) ziet waar de afwijkingen zitten en dat maakt hem/haar niet echt blij. Moet hier wat gebeuren? Geduld: laten we eerst even de hele straat afwerken.

Wordt vervolgd

Naar boven

De Emmastraat 3

door

Nummer 3

U ziet dat aan deze gevel de bovenkant flink gewijzigd is. De vijf pilaartjes zijn in ieder geval gebouwd want ze staan op een zeldzame oude foto (meestal valt deze gevel er helaas af) uit ongeveer 1922. Zie de hele foto boven dit blog.

Een parmantig heertje stapt op Emmastraat 1 af

Nu staan ze er niet meer op. In 1951 is hier funderingsherstel gepleegd omdat de gevel misschien te zwaar was. Wie weet zijn toen die zware elementen gesloopt. Wel zijn de beide ‘siervazen’ aan de buitenkanten nog aanwezig, maar die op de uitgebouwde golvende muren die het balkon steunen zijn verdwenen. Die eindigden op de tekening trouwens hoger, dus deze zijmuren zijn bij de bouw al gewijzigd. Dat is overigens niet bijzonder. In de praktijk wordt in de hele wijk dikwijls, in details, afgeweken van de bouwtekening. Ook is het overdekte terras bewaard gebleven, terwijl dat in nummer 9 een serre is geworden. Het balkonhek, dat zoals op de foto te zien is tamelijk decoratief was, is sterk vereenvoudigd.

Nummer 5

Dit is het huis met de simpelste gevel van dit rijtje en tevens de best bewaarde. Beide pilaartjes staan nog op de hoeken en de borstwering van het balkon die vanuit de erker opgemetseld is, is geheel intact. Helaas is de voordeur niet meer origineel. Het glas-in-lood in de bovenramen op de verdieping was verdwenen, maar er zijn berichten dat dat weer terugkomt. Op de begane grond is het er nog wel.

Nummer 7

Ook nummer 7 lijkt goed bewaard gebleven maar de volledige borstwering met pilaartjes is, waarschijnlijk tegelijk met nr. 3 en 9, gesloopt en opnieuw opgemetseld met de originele stenen. De draagconstructie was waarschijnlijk een van de vele experimenten van Gerrit Hoek, maar helaas niet succesvol. Lekkage en een kromtrekkende gevel waren het gevolg. Pilaartjes en borstweringspoortjes zijn dus weer aanwezig. De draagconstructie van het balkon van dit huis was door Gerrit van Hoek niet ontworpen om er ook gebruik van te kunnen maken. In de jaren ’80 is de volledige constructie van de uitbouw gesloopt, voorzien van een zwaardere balkconstructie en opbouw. Het glas-in-lood is hier en boven de voordeur niet origineel meer. Op de verdieping is het geheel verdwenen, waarschijnlijk tijdens de versteviging van het balkon. Ook hier is het balkonhek een keer vervangen door een eenvoudiger exemplaar. De voordeur is prettig excentriek met zijn ovalen ruit. Hij is niet de oorspronkelijke, maar afkomstig uit een gesloopte artsenpraktijk aan de Cornelis de Wittstraat (met dank aan Emmastraatbewoner Alain Mahieu voor de aanvullingen).

Met hulp van mijn Facebookvrienden heb ik uitgevonden dat de jongens een bokkenkar (met 2 wielen, met 4 is het een bokkenwagen) bij zich hebben. Dank Kees Huyser en Jan Verstraten!

Een bokkenkar in het Museum für Weinbau und Stadtgeschichte, Edenkoben (Dld), 19e eeuw

Wordt vervolgd

Naar boven

De Emmastraat 2

door

Nummers 1-11

Op de situatietekening uit 1907 van het eerst gebouwde rijtje aan de straat, de nummers 1 tot en met 11, blijkt de oppervlakte van die huizen: 66,5 m2. Er staat 86,5, maar als je de oppervlakte van de huizen vanaf de plattegrond berekent komt het ruwweg neer op 6,65 x 10 m. Met nog een voortuin van 26 en een achterplaats van 36 m2 daaraantoegevoegd, samen niet minder dan 128,5 m2.

Situatietekening van het blok 1-11 uit 1907. Het handschrift op deze tekeningen is typerend voor baas Hoek

De arbeidershuizen in de Bloemenbuurt haalden de 50 m2 niet, plus nog een plaatsje, en bleven soms onder de 40 m2. De huizenrijen voor gewone arbeiders tussen 1908 en 1914 in de rest van de Oranjebuurt zweefde wat totaal oppervlakte betreft tussen de 37 en de 55 m2 en hadden nog een wat groter plaatsje met misschien nog een schuurtje. De wat grotere huizen aan de Willemstraat-even deden tussen de 60 en 62 m2 , exclusief het voor- en achtertuintje en hier een minder hoge verdieping onder schuine daken. Er is dus een duidelijk verschil in status zichtbaar in de huisoppervlaktes in de wijk. In het derde rijtje van de Emmastraat, 13-23, dat ik later zal behandelen, kun je dat zien aan de specifieke toevoeging van een dienstbodekamer. Als dat niet duidelijk maakt dat hier de elite van de wijk woonde…

De volledige rij Emmastraat 1-11 (v.r.n.l.) zoals hij in 1907 werd getekend

Je kunt het natuurlijk ook aan de gevels zien. Hoewel de indeling met deur, ramen, balkons en warandes wel ongeveer gelijk is, is de afwerking van de voorkant bij elk van de zes huizen verschillend. Zie de bouwtekening uit 1907 hierboven. De variatie is zeer bijzonder en de creativiteit van baas Hoek en/of zijn tekenaar(s) is geweldig.

Ik heb de tekening uit elkaar gehaald en de individuele panden geplakt boven de foto’s van de rij zoals ik die de afgelopen jaren heb gemaakt. Dan zijn er toch wel wat opvallende afwijkingen te zien.

Nummer 1

De basis van nummer 1 is aan de voorkant wel hetzelfde gebleven, maar opvallend is dat er een mansarde-dak opgezet is. Dat zou te maken kunnen hebben met het feit dat de begane grond op een bepaald moment een winkel is geworden en zo verloren ging voor wonen. Maar dat is niet het geval. In een foto van de hoek Dubbeldamseweg-Emmastraat uit ca 1932 is het dak – met dakkapel in stijl – duidelijk aanwezig, maar er zit nog geen winkel aan de kant van de weg.

De hoek in ca 1932 met dak en zonder winkel

De erker in de voorgevel bevatte vroeger dubbele tuindeuren, maar die zijn een raam geworden. Het balkonhek is vereenvoudigd en de roedeverdeling in de erker is ook veranderd. Vroeger zat daar, net als op de verdieping, glas-in-lood in de bovenramen.

De bakkerswinkelingang zoals hij in 1951 werd gebouwd

De verbouwing tot winkel en bakkerij voor kleingoed en banket werd in 1951 verleend aan Chr. Schepers van de Krommedijk. Toen wij in 1988 aan de Dubbeldamseweg kwamen wonen was dat nog steeds een bakkerij. Je kon er trouwens behalve banket ook brood kopen. Nu is de poppenhuiswinkel  Little Dreamhouse in het pand gevestigd. De eigenaars wonen, net als de bakker destijds, boven de winkel. De ingang is nu op Dubbeldamseweg 121. Zie de huidige situatie bovenaan het blog. Het is nog steeds een mooi pand, maar de toppen van de pilaartjes op de dakranden zijn wel toe aan een sopje.

Wordt vervolgd

Naar boven

De Emmastraat 1

door

Ik krijg naar aanleiding van mijn blogs onregelmatig de vraag: wanneer doe je de Emmastraat nou eens? Daar is toch niet veel mis mee? Zo’n mooie sfeervolle straat… Dat ben ik natuurlijk eens met die vragenstellers, maar dat daar niks aan de hand is, is wat kort door de bocht. De huizen zijn inderdaad nog best gaaf. Juist omdat ze tamelijk groot zijn (in de bouwplannen werden het middenstandswoningen genoemd) wonen en woonden er dikwijls kapitaalkrachtige families in. Die hadden en hebben het geld om hun panden goed te onderhouden. Maar dat wil niet zeggen dat er in de 110-117 jaar dat ze er staan nooit rare dingen mee zijn gebeurd.

Het oudste rijtje, 1-11, is inderdaad al uit 1907. Kort nadat baas Hoek in 1906-07 zijn eerste rij arbeidershuizen aan de Hendrikstraat had gebouwd en aan het show-rijtje Willemstraat 1-9 was begonnen (nu een gemeentemonument) plande hij een rij veel sjiekere en grotere huizen dan die aan de Hendrikstraat. Ze moesten aan de Emmastraat komen, vanaf de hoek met de Dubbeldamseweg tot aan de hoek van de Hendrikstraat. Aan een straat die genoemd was naar de geliefde, toenmalige, koningin-moeder moesten het wel woningen van een bepaalde stand zijn. Waarschijnlijk waren ze erg succesvol, want hij begon in 1908 met twee andere rijtjes aan de Emmastraat, 13-25 en 2-12. En dat terwijl hij in 1907 al begonnen was de rest van de Hendrikstraat tussen Mauritsstraat en Emmastraat vol te bouwen en in 1908 ook nog de hele Sophiastraat afwerkte en de even rij aan de Frederikstraat begon.

Er is een zeldzame foto van de Emmastraat waarop de eerste drie rijen staan in een verder nog leeg gebied. Ik schat hem kort na de bouw, misschien nog in 1908, maar waarschijnlijk in 1909 genomen, want er staan nog geen huizen aan de Dubbeldamseweg. Het hoekhuis van die weg met de Leliestraat (nu 150) is nog te zien en we weten dat Van Hoek in 1910 aan dat deel van de weg ging bouwen.

De Emmastraat ca 1909, links de rijtjes 13-25 en 1-11 en rechts 2-12. In het midden de Rozenstraat met op de hoeken links Dubbeldamseweg128 en rechts nr 130. Tussen de twee eerste rijen ligt de Hendrikstraat, op de voorgrond links de Sophiastraat en rechts de oostkant van wat nu het Emmaplein is, maar dat begon als een plantsoentje.

Pas in 1913 en 1914 werden de andere twee rijen in de straat gebouwd. Dat was geen werk van baas Hoek meer. De nrs. 14-34 uit 1913 waren van Abraham (Bram?) Brand die een timmerbedrijf aan de Suikerstraat had. In 1914 bouwde timmerman Simon Hurkmans van de Voorstraat de nummers 27-37 en het daarbij aansluitende pand om de hoek van de Frederikstraat, nummer 38. Het is verwonderlijk om te zien hoe die rijen afweken van wat baas Hoek tot dan toe allemaal gebouwd had. 27-37 sloten nog wel een beetje aan met hun torentjes, maar het was een veel minder symmetrisch ensemble. Met name 14-34 was toch wel anders en het waren ook boven- en benedenwoningen, in tegenstelling tot de eensgezins panden in de rest van de straat. Maar daar ga ik het later over hebben.

Ik ga in de volgende blogs achtereenvolgens de vijf rijtjes aan die straat behandelen. Er is tamelijk veel van de plannen en bouw bewaard gebleven en er zijn ook nog wat leuke oude foto’s van de straat.

Wordt vervolgd

Naar boven